Balak 3

Teknolohibat



Bulahan ang mga buta: Dili makurat,

dili molugwa ang kalimutaw.



Bitaw, udtong tutok na ra ba

niining siglo sa salamangka. Nakiglumba

ang mga mugna sa makina sa matag kisaw

sa pilok. Madangaw na ang kawanangan

sa kinaadman. Sa tumoy sa tudlo,

ang kalibotan usa ka lusok nga muta.

Nakigharong sa kahabog sa panganod

ang pinatindog nga kumagko,

nagsundog sa tamla ug tagik

sa Ginoo. Nangidhat silang Watson ug Crick



Namikat ang nagpakatap og katahap

batok sa katingala. Nanghadla ang ilang

lamat: Walay dili mabuhat.

Bisan ang mga ilaga sa suok-suok

sa Pasil mahimong pasanayon isip

mga kuwaknit, paluparon ngadto

sa mga kampana sa Vatican ug patugpahon

sa mga saag ug wala hiilhing mga lubnganan,

Ug ang urom gikan sa agulo sa kagutom

sa Africa mahimo natong saw-an samtang

gadamgo si Bono og kombira sa kanta.



Palaran ang nangapkap kon asa padulong

ang luha sa ikatulong mata.



Daman Sa Apohan



Dili tugkan og bungag singot,

dili manimahong Adlaw

ang mga walay buot— nagkayungit

og hingos sa ilang sip-on, mga mata

nagliraw—sulod sa Time Zone. Dinhi

daw nanghagit ang nagkayuring

ug makalipong nga lasang

sa laylay nga de kuryente, nagtiaw

sa kakahoyan nga kanhi naglanog-lanog

sa lunhaw ug ihalas nga hagwa, naghaguros

sa katingalahan diin walay limbong



ang landong kaniadto. Daw way kahumanan

ang panahon samtang walay kataposan

ang wanang atol sa pagpanikop

og mga lukton ug alindahaw, sa pagsiyagit

og siyatong ug lumbaanay hangtod

gilugwayan ang lagaak sa lumpayat

lahos sa kilumkilom.

Ug dayon ang Buwan gawaldas

sa iyang dan-ag dungan sa among

tagutago, tubigtubig, tagnatagna

ug tuhiktuhik sa mga sugilanon

nga bugnaw sa tingkoy. Mingkisaw

ang kalibonan, nanurok og mga aninipot.



Ilang nasimhot— sa pagsubang

sa among kahinanok nga mipapas

sa mga pangos ug hangos— ang kabugnaw

sa among singot.



Romansa Distansiya



Bisan pag budlat ang Buwan

dili gihapon makit-an

sa webcam. Apan gatakdol gihapon

ang kalimutaw ni Christopher. Ang mga balhibo sa langgam

walay kalainan sa kagaan sa tumoy sa iyang mga tudlo tadlas

sa kawanangan sa computer. Bisan ang satellite di mosalir

pag-aninaw sa kalagom sa iyang kigol, ang kubal niini naglakra

og usa ka isla nga wala pa sa mapa. Dili na niya kinahanglang

makiglayog pa sa mga balod sa kakulba aron ang mga lawod

sa kahinam ni Columbus iyang mapalgan. Nagkagamay

ang kalibotan. Walay kalainan sa atngal ug pusod sa babaye

nga nagpanilap— buot tingaling makigsawo sa iyang kagutom

samtang siya nagpangidhat sa nagbilangkad. Daw gisuyop

ang antipara ni Christopher sa iyang pagpamuwaw,

iyang laway nangalisngaw. Lupig pay nangharana.

Sa pakigharong sa internet,

nasumpay iyang kilay diin

nagkumbitay ang duha ka kuwaknit.


Pamahayag Sa Pungkol Ngadto sa Bungol



Sukmag sa Buwan bitaw, daw pagdakop

sa anino sa mga aninipot



ang pagsulat. Pastilan, kabug-at

sa papel ug sobre nga sukad-masukad

wala pa gyod nako masuwayi og

dawat. Kanindot untang ikawot sa akong

hubon karon nga makawhat na sa hangin

ang mga aligato ug agiw

sa mga letra, mingkatap ug

naglakra og dag-om sa mga pulong

ibabaw sa daob sa mga hunghong ug

kidhat. Ang pagpakaylap sa buot

masayran makaapas na bisan sa kaidlas

sa kilat. Apan kinsay nakahibalo

sa pagpanugpa sa abo dungan sa ulan



sa mga dila samtang nanawag ang kartero

nga nagkalo og kaldero?



Halad sa Dalagang Nagsul-ob og iPod



Nagbanda-banda ang mga bosina. Makaigking

ang haguros sa hanging gianuos, ug gaaso-aso

ang taghoy (Wala kaha mapaksit ang dila

sa konduktor, nagkumbitay sa jeep nga

pinakadlit ang pag-utnga?) Nagsidlit sab

ang sitsit sa mga estambay, naglaway samtang



naglutaw ang imong mga lakang sumpay sa kutay

sa kuryente lahos sa kinalawman nimong atuli.



Nagpangab-ot nimo ang abogon nga huni gikan

sa makililimos nga buta; iyang gitara giagup-op

sa mga harana nga haom na karon iduyog

sa purlon. Bisan pag iyang idalit makabuhig

patay, gipaambit nilang Yoyoy ug Max sukad pa

sa panahon sa jukebox— wala na, wala



nagkitiw ang imong mga tiil samtang nagdisko

ang suga sa ambulansiyang nakasaghid nimo.



 Signos



Lisod nang maapsan, layo nag naabtan

ang unggoy ni Darwin. Taas kaayo

og hangin, gani motupong na sa langit

ang utong sa utok gikan sa witik

sa ikog. Apan way kutas ang kahakog

sa ihalas nga nahalwa sulod sa dughan,

buot makiglumba sa mga robot. Way pugong

ang pagbulhot padu’ng ngadto sa katagbawan.

Nagpadayon ang prosesyon sa mga buta

samtang nagpasad sa dalan ang mga panit

sa saging. Nalamba sa hangin

ang kampana nga natay-an sa iyang bagting.

Hagbay rang mikagiw ang mga anghel.

Lisod nang maapsan, layo nag naabtan.



*Pungpong sa mga balak

ni MICHAEL U. OBENIETA

GUNTING UG NAIL CUTTER

Ni Tem M. Adlawan

(Kining maong sugibalak napatik na sa Budaya, usa ka indie magazine, Septiyembre 2003.)







Kay sakit na, buot na nakong barogan ang

Kaugalingon aron masumpo ang tatawng

Pag-abusar nilas pagtuo (kay wa ra man

Ko moginok, di lang motingog, batok sa

Pila na ka buwang mga insulto, naglikay

Sa bisan unsang lalis, bisan unsang away)

Nga ako kulukoy, wa makasabot, wa makamao,



Di gihapon kunong kamao (bisan pa sa

Pila na ka buwang dumdom sa buhat)

Unsaon pag-ila ang lainlaing mga pinalit

Sa mga shopper—junk foods, chocolates,

cookies, linata o kinartong kan-onos iring

O iro, wrappers, napkins, detergents…



Mga ingon ra god niana, groceries/toiletries—

Aron dili kini magkasagol, ug dili sagolon

Pagsulod (ug dalion gyod, klasehon, husayon

Pagsulod) sa mga bag, plastik o papel, sapaw

O dili, agad sa paggamit sa sentido komun, o

Agad sa gustos shoppers nga gayod ipatigbabaw.

Maong giitip nako ang pangandam nga paghinguko,



Kuyaw nga ipabiling magsiwil, lagmit masabod

Ug malaksig ahat ang kuko kon ugaling mosangpot

Man sa karambola ang panagharong inigbalikay

Ngadtos trabahoan, Commissary, isip baggers

Para tip, inay suweldo, agad sa shoppers

Nga kabubut-on. Ubay-ubay sila sa usa ka nasod,

Bisan tuod dili tanan nila, ang nagbaton sa



Maong pagtuo. Wa ko makaila sa ilang mga

Ngalan; ang ilang mga dagway, bayhon ug

Sinultihan mao lay akong gitiman-an. Anha

Sa usa ka dapit sama niini dinhi karon asa

Mag-abot ang lainlaing tawo gikan sa



Lainlaing suok sa kalibotan— Alemanya,

Panama, Puerto Rico, Mexico, Vietnam,

Pilipinas, Korea… sama namong nanag-

Baggers sagol sa Putig Itom nga mga lumad

Sa Dapit— labaw natong nailhan ang mga

Tawo sa hitsura, bayhon ug sinultihan kaysa

Ngalan. Ug niining matanga sa pag-ila,



Ubay-ubay sila, bisan lagi nga dili tanan

Nila, gikan sa usa ka nasod ang kitab lang,

Ingon sa mga mocking bird sa Dapit, sa

Pag-ingon sa inawat-awat nila, kuwang

Sa tuno (southern accent, southern drawl)

Nga Iningles: “Pop, you always bag wrong

Stuff. You very slow. You don’t learn,



You don’t speak. You don’t understand

English? Better go home, you old anyway.”

Susmarisep! Mga butang ug buhat nga wa

Magkinahanglag pagtuon adtos kolehiyo,

O pasaran bag mga eksamin sa serbisyo

Sibil, wa magkinahanglag basa sa sinuwat

Nga mga hunahunang halawon kun pilosopiya,



Sama, pananglit, sa ilang Spencer, Spinoza,

Schopenhauer… mao na lay wa hikamaohi,

Dili hisabtan? Porbidag di pa luod ug hilas

Ang paghuyop sa trumpeta alang sa kaugalingon,

Sus…! Mopay wa gyod ko malimot adtong

Ikaduhang gubat sa kalibotan, tumbas rag

Niini sa ilang gihimo ako gipahinumdom.



Nasawot ang sa mga manghod ug ang akong

Tinuboan kay, gamay pa kaniadto, akong

Kamaguwangan mga 11 pa lang gani, napagan

Na sa mga pag-antos sa among mga apohan

Ug ginikanan. Way maayo, nihit pa gyod,

Ang pagkaon; way maayo, nihit pod

Ang bisan tambal lang sa mga mananap



Sa tiyan; wa ganiy tarong sabon batok

Sa nuka, ap-ap o bun-i; pagpuyo diyot-

Diyot lang maungkag, way puas ang kuyawng

Nakapaulpot sa kabuhi sa kadaghanang

Nanagluspad, gitugkag mga hubag-hubag,

Nahikawan sa hustong pagpahuwayg katulog,

Ilabi na gyod kadto kon manuot-suot



Ang mga tabi-tabing kamig, daw tugnawng

Hangin sa mga gabiing umog, nga didtong

Mga dapita sa kuan, bawos sa ambus-ambus

Sa mga gerilyista nga giingong way sapatos,

Naghuwes de kutsilyo ang mga Okupante sa

Nasod. Ug sa labaw kuno ka bangis nga mga

Kaabin, ang mga sibilyang buhi-buhi pa



Gipaniwasan: batag mga tiguwang gipanuhog

Sa bayoneta. Karon, mga kan-uman na ka tuig

Liwas niadtong panahona, niay mga babaye—

Ig-unsa kaha ni adtong mga Kaabig Okupante—

Kuwang na lang mowiwi sa mga uwat sa akong

Panumdoman pinaagi sa ubos kaayo nilang

Kanako pag-ila. Matinuod man o madili



Kadtong mga tabi-tabi, ang gubat nakahimo

Og laglom nga mga samad sa panumdoman ko.

Ug wa man tuod mi mahuwes de kutsilyo sa

Pusil ug bayoneta, apan niini kami sama ra

Sa nabiktima pagkahitabo nas among pagka-

Puhag gikas pinuy-anan namong dapit nga

Gipabuhatan sa mga Okupanteg Kaabin og



Mga baraks, mga trenseras nga mikatap ug

Kami nahimo nang dili taga amo, dili na

Tag-iya sa unsay amo pinaagis pagbuot ra

Nila nga kanunayng gagunit sa ilang pusil,

Sa mga bala ug bayoneta sigeng gatangkil.

Gipakita pa mig ehemplo sa ilang jujitsu

Nga ang akong amahan, ug kinsa pay mireklamo,



Maoy nanglukapa, ehemplo sad sa tamparos

Nga ang akong apohang laki kinsa lugos

Na gani makausap sa kan-ong mais maoy

Mitulilik, dugog pila ka ngipong wan-ay umoy

Mipisik. Karon nia lagiy mga babaye (ig-unsa

Gyod kaha ni silas naasoyng mga Kaabin nga

Pareho nilag sinultian): niining Dapit



Nga dili ila (dili sad hinuon, bisan tipik,

Ako ni sa bugtong kataginasod kong kauban

Sa buhat) tabla ra kog ilang gihinginlan

Sa ila laging pag-ingon: “Better go home—”

Niana, di ba ang Dapit naingos kaugalingon?

Ug tungod lang kay labaw, sanglit una nga

Nasinatis buhat, sila katulin niini ug sa



Kahapsay sa agi, tinuod, nila di ko kay bag-o

Ikatandi, sila na lang gyod ang sigeng husto?

Apan sa tanan, sila ra may kanako nag-isig-

Isig, di man hinuon ang mga lumad nga Putig

Itom! Di ra ba sila ang nagbuot nga gidawat

Kos buhat, ang Head Bagger man ug Assistant!

Unsa may katungod nila nga kanako manghilabot?



Pagkalig-on sa akong sukaranan sa gihuna-

Hunang pakigharong! Sa akong mga pu’ng unya,

Di kaha sila mahisama sa kaniadto ilang

Terou Kosaka nga kang Flash Elorde giparang

Sa mga kumo niini nagkamuritsing? Ako sad

Sila niini nga pahinumdoman kay baya kahag

Nalimot na lang. Nakita nako ang kadaogan.



Kay hait, maayong mihimog itip, nagustoan

Nako ang gunting ug nail cutter sa balayng

Sa bayaw kong sundawo sa Dapit inabangan

Balayng akong giiponan, bayawng nagpailawom

Sa tanan aron ko makalangyaw. Nahitalunong

Ko sa akong pagbasa, nag-anteyohos, sa pinong

Mga titik sa pag-ila diin mabuhat ang duha



Ka gagmayng gamit. Dili diay ang dagko ra

Nga mga buhat sa ilang nasod sama sa mga

Awto, trak, TV, computer… kondili

Lakip pa ang gagmay, nakigharong, nakigtigi

Sa mga buhat sa ubang nasod ug nakadu’t,

Sama niining gunting ug nail cutter, hangtod

Na sa kamerkadohan niining dako nga Dapit!



Sus, nakakita man tuod kog duha ka export

Gikas Yutang Natawhan nga nakasulod pod

Sa mga mall sa Dapit ug sa Commissary, pero,

Sus, di gyod tawon mahimong ikapasigarbo.

Kay Nipa Vinegar ug Banana Catsup ra gyod!

Ambot kon duna bay lain nga wa ko masayod?

Basta kay mao ra, mao pa, nay akong namatuod.



Lupig pay tore nga gabok, nahunlak, hiagian

Sa hinay lang nga linog, ang akong galamhan

Natumpag. Ang hulagway ngas hunahuna mibarog

Dili ang sa isigkatawo, sa isig na ka nasod.

Samtang ang sa mga babaye lainlaing produkto

Ang napabrika, ang sa ako mao ray labing gihimo

Ang pamolitikang labihang kabarot og matang!



Sus, lugos, lugos na ko makatindog gikan

Sa akong gilingkoran diin ko maghinguko human

Nako mabasa ngang gunting ug nail cutter

Nabuhat sa nasod sa mga babayeng mangorehir

Nako karon ug unya sa buhat. Tingali bisan

Ang labing insultador nila akong hilupigan

Sa harong. Apan kon mahisgotan ang nasod



Unsay akong garbog kusog nga ikapabarog?

Oratio Imperata



Makalilisang:

Ang nag-eklipse

Nga mutaong mga mata

Sa global warming:

Kamandag nga naglikos

Sa naghangos nga kaugmaon.

Samtang nagbaktas ko

Sa libaongong da’n,

Mihabol ang kaigang

Sa akong yagpis nga lawas.

Ug ang kainit nahimong mangtas

Kansang dagway lisod pintalon.

Nalanay. Oo, nalanay

Ang sorbeteng Arctic

Human giitsa puyra

Sa pul-anong bata

nga way buot. Ambot,

Gusto ko nga mobagutbot

Dayon, mosiyaok: Nag-agulo

Tungod sa diabetes sa pagtamay

Ang senior citizen nga kalikopan.

Apan wa kiniy pu’s kon ako

Ning buhaton kay nasayod ko

Nga ang Adlawng giuhaw

Ug ang panganod nga gianod

Sa ulo-ulo, sa hugawng hangin ra

Makasabot kanako.

Mouli na unta ko sa akong balay,

Apan sa eskina Juan Luna ug MJ Cuenco

Nakita ko ang usa ka hamtong

Nga lalaki nga naglabay

Sa upos sa sigarilyo.

Naghinam-hinam kong moduol niya

Ug kulatahon sa akong sermon:

“Nagpataka sab kag labay sa imong kinabuhi!”

Apan wa na nako siya masermoni

Kay dali ra kaayo siyang nakasakayg taxi.

Mihawok. Oo, mihawok sa yuta

Ang panagna sa nagkibot-kibot nga baba:

Ang biga sa baha mobul-og inighuman

Og hilak sa kalangitan. Ug sa kataposan,

Mangaliyupo ko kang Cardinal Vidal

Nga mobungat siyag pag-ampo

Alang sa nagpalingog-lingog. Amen.



KEVIN A. LAGUNDA

Pagsabungan, Mandaue City, Cebu